Галасы на могілках вёсак
Памяці ахвяр фашызму
Людзі добрыя, помніце!
Людзі добрыя, помніце!
Мы любілі жыццё, і Радзіму,
I вас, дарагія.
Мы згарэлі жывымі ў агні.
Наша просьба да ўсіх:
Хай жалоба і смутак
Абернуцца ў мужнасць і сілу,
Каб змаглі ўвекавечыць вы
Мір і спакой на зямлі,
Каб нідзе і ніколі
Ў віхуры пажараў
Жыццё не ўмірала.
Надпіс на мемарыяльным вянцы ў Хатыні
Голас юнака
Раніцай, раніцай...
Рана-раненька, ледзь сонца ўзыдзе...
Я хацеў да ўзлеску вобмігам злятаць,
Там чаромхі абярэмак наламаць
I з той белай, з той духмянай чаромхай
Заявіцца, нібы ў казцы чароўнай,
Прама к цераму каханай маёй —
Палажыць на падаконніку ёй
Ды ўяўляць пасля ўвесь дзень, як яна,
Абачнуўшыся, падыдзе да акна
I, пры маці застыдаўшыся няўзнак,
Скажа:
«Глянь, ізноў тут быў той дзівак...
Не хапала ў хаце гэтага смецця».
А сама ў белапенную квецень
Будзе твар заружавелы туліць,
Каб на шчоках той пажар патушыць...
Але раніцы не было.
Але сонца ў той дзень для мяне не ўзышло.
Не прынёс я з узлеску чаромхі духмянай
I не ведаю нават, што стала з каханай:
Ці ляжыць на пагорку, у зямлі у сырой,
Дзе шыпшыннік буяе,
Ці самотнай і хворай жанчынай старой
Горкі век дажывае?
Голас дзяўчыны
Раніцай, раніцай...
Рана-раненька, ледзь сонца ўзыдзе...
Я збіралася, нагрэўшы вадзіцы,
Вымыць чысценька падлогу ў святліцы,
Потым, думала, да рэчкі я збегаю,
Каб аеру там нарваць каля берага
Ды раскідаць на вільготным памосце —
Хай у хаце водар чуецца моцны,
Каб мой любы, завітаўшы на парог,
Зноў сказаў мне, быццам так, незнарок:
«Да чаго ж люблю, як пахне аер!..
Лепш за ўсё на свеце пахне аер!..»
Але раніцы не было.
Але сонца ў той дзень для мяне не ўзышло.
Апаўночы ў святліцу ўварваўся
няпрошаным госцем
Чужынец у касцы —
і косы раскідаў мае на памосце,
I востры, як стрэлка аеру,
прыставіў да сэрца мне штык...
Апошняе, што я запомніла,—
жудасны мамін крык.
Голас сейбіта
Раніцай, раніцай...
Рана-раненька, ледзь сонца ўзыдзе...
Я збіраўся надзець (бо інакш саграшу я)
Бела вымытую, як на свята, кашулю,
Як на свята, скаромна паснедаць з сям'ёй,
I паехаць у поле з лубянкай-сяўнёй,
I пайсці басаножжу па пульхнай раллі,
I адчуць, як жывую, пяшчоту зямлі,
I адчуць, як жывое, насенне ў далоні,
I засеяць тым зернем шырокія гоні,
Каб, яшчэ да марозцаў, да інею першага
Зарунеўшы, азіміна сэрца мне ўсцешыла...
Але раніцы не было.
Але сонца ў той дзень для мяне не ўзышло.
Не сыпнуў я зярнят у раллю —
не даждаўся я свята:
Вораг кулямі ў грудзі мне
густа сыпнуў з аўтамата,
Калі ў белай кашулі,
зламаўшы вароты ў гумне,
Я рвануўся з агню,
і кашуля палала на мне...
Голас жняі
Раніцай, раніцай...
Рана-раненька, ледзь сонца ўзыдзе...
Я збіралася ў поле, на постаць, пайсці —
З вастразубым, бліскучым сярпом на плячы,
Са жбанком у руцэ, поўным хлебнага квасу.
Ціха, думала, выйду, дзвярыма не бразну,
Каб дзяцей не ўзбудзіць —
хай паспяць, хай паспяць.
Хай шчаслівыя сны бестурботна дасняць.
Толькі, думала, большай дзяўчынцы скажу,
Што паснедаць згатовіла, — пакажу
Дый пайду, трэба ж жаць, бо я маці:
Будзе хлеб — будзе радасць у хаце...
Але раніцы не было.
Але сонца ў той дзень для мяне не ўзышло.
I не ўзыдзе ніколі, ніколі не ўзыдзе!
Не стаяць мне з сярпом вастразубым у жыце,
Не схіляцца сярод шапаткіх каласоў
I не чуць маіх дзетак малых галасоў...
Голас чатырохгадовага хлапчука
Раніцай, раніцай...
Рана-раненька, ледзь сонца ўзыдзе...
Я чакаў, што мама прыйдзе па мяне,
Нечым цёплым, цёплым-цёплым ахіне,
Бо так холадна, аж зубы ляскацяць,
За дратамі за калючымі стаяць,
Тут, куды прыгналі нас, адных дзяцей,
Пад дажджом наскрозь прамоклых да касцей...
Мама прыйдзе, мама ўпросіць вартавых
Адпусціць мяне дадому, да сваіх,
Мама возьме моцна-моцна за руку,
Павядзе мяне па мосце за раку —
Да бабулі, а бабулечка з гляка
Поўны кубак мне налье малака!
Ды на печ пасадзіць — ножкі пагрэць.
Кот-вуркот са мной захоча дурэць...
Але раніцы не было.
Але сонца ў той дзень для мяне не ўзышло.
Уначы, калі гуртам
мы плакалі ціха за дротам, —
Засвяцілі пражэктары раптам,
наўсцяж адчынілі вароты
I спусцілі на нас
зграю страшных аўчарак вялізных:
Мы не зналі, што іх
доўгі час не кармілі наўмысна...
Пакрамсаны, паклычаны ікламі
ледзьве жывы,
Я ляжаў і стагнаў на дарозе,
пакуль не дабіў вартавы...
Эпілог
Столькі зведаўшы гора, нягод,
Столькі слёз, і крыві, і агню —
Ты, Радзіма, на тысячы год
Заслужыла сабе цішыню.
Ні пра што не забыўшы ад той
Гераічнай і грознай пары, —
Больш за ўсё ты вартуеш спакой,
Больш за ўсё цэніш міру дары...
Хай жа ў кроплях світальнай расы
Ціха падаюць зоркі на дол.
Хай увосень страсаюць лясы
Дождж ігліцы і град жалудоў.
Хай на звонкіх арэлях вясны
Сонца гушкае мары дзяўчат.
Хай ад чорнай, як смоль, баразны
Будзе сейбіту светла ў вачах.
Хай пускаюць на плынь ручая
Папяровы свой флот хлапчукі.
Хай, пацешнае, скача шчаня,
Каб дастаць да дзіцячай рукі...