Ёсць крэпасці з муру, з гранітў, са скалаў,
Іх сцены-байніцы абводнены кругам,
А колькі іх знікла — было ж іх нямала.
Мацней я не знаю, як крэпасць над Бугам.
Яе штурмавалі сурова, бясконца,
Часамі крышыліся сцены глухія.
Але не знікалі яе абаронцы,
Мацней ад граніту іх грудзі людскія.
I крэпасць над Бугам ратунку не просіць,
Героям няма адыходу дарогі.
Не бура нам стрэхі сарвала,
Не ветры павыбілі шыбы, —
Чужая, ліхая навала
Разбурыла нашы сялібы.
Шмат катаў насунула з ёю,
Дзе д'яблаў такіх нараджалі?
Ля вогнішчаў смерці людское
Як блазны яны рагаталі.
Якія ваўчыныя спевы
Спявалі ім лютыя маці?
Тут кожнай былінкай і дрэвам
Зямля ім узнесла пракляцце.
Нам выпала праца цяжкая,
Не зналі мы гэткай віхуры,
Бор нам сумна хістаў галавой,
Апускаліся нізка аблокі.
На кургане
Пад гонкай сасной
Мы паставілі камень высокі.
Нізка слалі бярозы лісты,
Быццам зналі пра нашую страту.
Мы ж пад зоркай
На камені тым
Напісалі журботную дату.
Хай жа знаюць малы і стары
I, праходзячы, схіляцца шчыра,
Што пад ім
Пахаваны сябры,
Партызанскія два камандзіры.
Каб, здаецца, магчыма было,
З далёкіх паходаў вярнуўся Крушына.
Не стрэўся з дачкою,
Не ўбачыў ён сына,
Бо хлопца схавалі дняпроўскія хвалі,
А дзеўчыну карнікі ў лесе скаралі.
З баямі дарога,
Цяжкая дарога.
Вярнуўся Крушына,
Прыйшоў да парога,
А ў сэрцы жалоба,
А ў сэрцы трывога.
Застаўся Крушына адзін у хаціне.
Каб вечна аб дзецях жылі ўспаміны.
Схадзіў ён да лесу па клён і рабіну,
Прыйшоў салдат ў свае Падліпкі,
Ў дом на ўскраіне сяла.
Ён моўчкі зняў са сценкі скрыпку,
I песня ў свет за ім пайшла.
З-пад пальцаў рук яго шурпатых
Ўставаў малюнак не адзін:
То паднімаліся Карпаты,
То мчаў Дунай удалячынь.
То чэзлі ў дыме бітвы каскі, і
То сонцам слаўся краявід,
То бегла дзеўчынка па краскі,
То маці плакала наўзрыд.
Прыйшлі к яму суседзі з хатаў
У родны край прыйшлі мы зноў,
Дзе радасна жылі.
Сябры, успомнім пра сяброў,
Пра тых, што не прыйшлі.
Іх на дарогах франтавых
Хавалі маладых.
Пад Сталінградам і Масквой
Вятры пяюць аб іх.
Прайшлі яны паміж віхур, —
Берлін варожы паў.
I шумнай хваляй Порт-Артур
Героям чэсць аддаў.
У бітвах палі змагары
За вольны светлы час...
Дык спіце ж, воіны-сябры,
Мы не забудзем вас!
Маўчаць кулямёты,
I міны не выюць.
Гарматы сваё адгулі.
Хлапцы баявыя,
Сябры франтавыя,
Мы ўсе з перамогай прыйшлі.
З баямі цяжкімі
Прайсці да Берліна,
Радзіма, паслала ты нас.
Па роднай краіне,
Па любай дзяўчыне
Мы ўсе сумавалі не раз.
Паднімем жа чаркі
Сям'ёю адзінай
За матак, сясцёр і братоў,
За нашу хаціну,
За сэрца-дзяўчыну,
З якімі мы стрэліся зноў.
Дзе б я ні быў далёка,
У сэрцы ты жыла,
Знаёмая дарожка
Да роднага сяла.
Мне не забыцца ранку
Прыгожаю вясной, —
Хадзілі мы з каханкай
Дарожкай залатой.
Вясна тады спявала,
I шчокі ў нас цвілі,
Мы сонечнай дарожкай,
Здавалася, ішлі.
Калі ж устаў над краем
Ваенны, грозны год,
Дарожкай палявою
Адходзіў я на фронт.
I ў бойцы ці ў спачынку
У сэрцы ты жыла,
Любімая дарожка
Прачнуўшыся рана, пайшоў па ваду я
Яшчэ на світанні,
Сустрэў дя крыніцы бярозку малую,
Як некалі раней.
Што сталася з белым бярозавым плаццем
Мне пала на вока —
Шрапнельны асколак кару пашкумаціў,
Параніў глыбока.
Чакала і ты нас, бярозка, аддана,
Як сэрца дзяўчыны.
Я раны агледзеў, спавіў іх старанна
Чысцюткай хусцінай.
Прайшла, адшумела зямлёй навальніца,
Ты раны залечыш, —
Дарогай вайсковай,
Пуцінай цяжкою
Прайшоў ён дахаты
Скрозь полымя бою.
Заныла ад болю
Салдацкае сэрца —
Не выпала доля
З каханай сустрэцца.
Ні звонкага саду,
Ні светлай хаціны,
Ні доўгачаканай
Бялявай дзяўчыны.
А толькі вятры
Праімчаліся з плачам,
На вуснах пакінуўшы
Попел гарачы.
Пакляўся наш воін
Тады прад заранкай,
Што прыйдзе дахаты
Ён разам з каханкай.
З той хвілі
Навала пройдзе. I калі
Ізноў засвеціцца свабода, —
Вам скажуць сосны, як жылі
Мы ў дні вялікай непагоды.
I колькі ў шумных гушчарах
Народных дум было сабрана,
I колькі на сівых імхах
Гарачых слёз парассыпана.
Як мы жылі ў барах густых,
Каб ратавацца ад прымусу,
Як з кожным дрэвам, што з жывым,
Вялі параду беларусы.
Шумела ў прысадах рабіны дарога,
Праводзіла Насця хлапца дарагога.
Яму, маладому,
Пралегла дарожка
Ад роднае вёскі
Ў чырвонае войска,
Ды білася радасна дзеўчыны сэрца —
Праз год па вясне абяцалі сустрэцца.
На месцы растанку на памяць аб мілым
Два клёны маленькіх яна пасадзіла.
Няхай жа з вяснянкай
Сустрэнуць каханка.
Чакала дзяўчын
Пройдзе час, адгрукаюць гарматы,
Змоўкнуць стрэлы,
Знікнуць хмары дыму,
Сабяромся мы да роднай хаты
I спытае ў кожнага радзіма:
— Па якіх шляхах дамоў вярнуўся?
Чым памог ты маці-Беларусі?
На шырокі выйшаўшы гасцінец,
Зніме шапку пыльны пехацінец:
—Я люблю цябе душой гарачай.
Да цябе сляды крывёй азначыў.
На лугі густыя,
На мурогі
Пусціць коннік друга варанога,
Імчыцца песня па шляхах
Пра славу казака —
Яму даручаны быў сцяг
Гвардзейскага палка.
Пад сцягам, хілячы чало,
Стаяў казацкі строй,
Як быццам полымя плыло
Над кожнай галавой.
Пад сцягам тым на бой, на смерць
Байцы ішлі не раз,
На сцягу тым — прысяга, чэсць
I мацеры наказ.
На сцягу тым палала кроў,
Блішчалі росы слёз,
Гвардзеец горда ў дні баёў
Яго на захад нёс.
На беразе Сожа, ля роднае хаты, —
Курган невысокі —
Магіла салдата.
Бярозавым лісцем магіла заслана,
Ляжыць у магіле баец пахаваны.
I сосны, і травы над рэчкаю чулі,
Як хлопца скасілі
Нямецкія кулі.
Ён біўся геройскі, ды выпала пасці
У першае лета варожай напасці.
Гудзелі на Сожы трывожныя хвалі,
Салдаты магілу сябра засыпалі...
I грудзі прыкрылі яму рутай-мятай,
Перайшлі мы палі,
Абышлі гарады,
Разам зналі баі і хвіліны зацішку,
Не забудзем мы гэтыя, дружа, гады,
Што зраднілі нас
Быццам ад самай калыскі.
Я трывогу тваю зразумеў па вачах:
Яна ў сэрца маё западае глыбока,
Мне вядома, чаму ты не спіш па начах,
А за думкамі следам вандруеш далёка:
Цераз рэкі, масты,
Цераз пушчы, кусты.
Дзе пяшком,
Дзе прамчышся на ўспененых конях.
Калі над радзімай пажары шугалі
I неба гуло ад грымот, —
Пад шумнымі соснамі мы прысягалі
Табе, беларускі народ!
За край свой забраны
Ішлі ў партызаны,
Збіраліся дружна на бой!
А гора народа кружыла над намі,
I ў кожнага рана свая.
Палямі, гаямі, ляснымі шляхамі
Праходзіла наша сям'я.
За здзекі, за раны
Сыны-партызаны
Выходзілі ворага біць.
I ў цёмныя ночы, і ў раннія росы
Многа быў я ў баях,
Як узяўся за зброю,
Так здаралася мне —
Думаў, болей не жыць...
Восем ран зажыло,
Я вярнуўся да строю,
Толькі раны адной
Не магу загаіць.
Знаю, сціхнуў бы боль,
Каб напіўся жывіцы
З той крыніцы,
Што смагу таліла не раз,
Каб чабору таго,
Каб тае медуніцы,
Каб паветра з бароў,
Што пад Мінскам у нас.
Сэрца болей нішто
Супакоіць не можа.
Акупантам апантаным
Сумна, — апусцілі нос.
Слава храбрых партызанаў
Разлягае гулка, скрозь.
Па гаях, па цёмным лесе,
Па чаротах і трысці
Бродзяць карнікі, эсэсы, і
А атрада не знайсці!
— Памарозіць іх зімою, —
Разважалі.
Ды дарма:
I зіма ўжо, а спакою
Ні хвіліначкі няма.
Толькі вёску абрабуюць,
Сядуць жэрці, скажуць: «Гут», —
У часіну найлюбую
Страляніна тут як тут!
Мы дзеці вялікай і мужнай зямлі,
Мы з думай аб міры і шчасці ўзраслі,
Мы хочам зямлю даглядаць, засяваць,
Мы хочам свае гарады будаваць,
Мы хочам, каб кожны ў радасці жыў,
Каб кожны дзяцей гадаваў і вучыў,
Мы клічам на свеце з’яднацца сяброў,
Каб полымя бойкі не ўспыхнула зноў.
Таварыш! Сягоння ў нас думы адны:
Мір нам патрэбен,
Не трэба вайны!
Ёсць дума дум сялян такая,
Дзе б толькі ні жылі яны,
Як зерняты ў зямлю кідаюць:
Каб толькі не было вайны.
Іду між плошчаў я і чую –
На ўзлёце светлае сцяны,
Ад тых, што новы дом будуюць:
Каб толькі не было вайны...
Я чую думы нашых матак, –
Як волаты ўзраслі сыны,
Іх выпраўляюць у салдаты:
Каб толькі не было вайны...
Людскі наказ чуваць над светам,
Прасторы дзіўныя відны,
Бор грозны. Бор гудзіць.
Кашлатых сосен строй грамады хмар ірве,
Асенніх чорных бур па дрэвах крык плыве...
Бор грозны.
Бор гудзіць. На барацьбу заве.
Карою шпарка йдуць угору плыні смол,
Кладуцца пляйстрамі на плямы свежых paн,
І задрыжыць зямля, калі вячысты стан,
Знямогшыся ў баі, падзе на цвёрды дол.
Але супроць вятроў зялёнаю сям'ёй
Стаяць браты крутом, скарыўшы нетраў глыб...
Плача сірочая ў лесе жалейка...
— Сціхла ты,
Змоўкла, наша Надзейка.
Хто-ж гэта думаў, як давялося:
Вочы закрыла хмурая восень,
Выцвілі косы,
Шчокі запалі,
Рукі завялі.
— Надзя! Надзейка! — плача жалейка. —
Болей рукам тваім
Жыта не жаці,
Жыта не жаці,
Снапоў не вязаці. —
Трэцюю ночку вісне дзяўчына
На белай бярозе ля роднай хаціны.
Горачка-гора сэрца скавала,
Паміж пажарышчамі знішчаны сад,
Сем трупаў схілілі галовы на голлі...
Мне гэтага здымка,
Што вытварыў кат,
Відаць, пры жыцці не забыцца ніколі.
Разбітыя трубы, як здані, стаяць,
І хмары над імі
Спусціліся нізка...
Балюча дазнацца, што гэта твая
Любімая вуліца горада Мінска.
Балюча.
Я знаю пакутных сяброў,
На вуліцы гэтай страчалі мы радасць;
Як быццам учора я з імі ішоў
Вам, сябры, раскажу,
І далёкім і блізкім,
Пра журбу,
Што ніяк не прагнаць з галавы:
Захацелася мне так сягоння да Мінска, —
Ды навошта казаць,
Самі знаеце вы.
На вайне, між атак,
Між цяжкімі баямі
Выпадае на момант
Для спачынку нам час.
Паглядзіш —
Журавы праплываюць ключамі —
Колькі думак яны забіраюць ад нас!
Крыкнуць хочацца ўслед:
— Прашуміце вы крыллем
Хутка вызваляцца гонi
З-пад уцiску, з-пад прымусу,
Будзем сеяць, беларусы,
На ўсход сонца чыстым зернем…
Смерць на захад мы павернем!
Мы вясну сваю спаткаем, —
Дождж праменны зацярусiць…
Будзем сеяць, беларусы!
Прыйдзе рунь да нас з расою,
А на захад — смерць з касою.
Зацвiтуць ля новай хаты
Зноўку яблынi i грушы.
Будзем сеяць, беларусы!
Закуваюць нам зязюлi,