Вершы пра вайну

Адважны Бацькаўшчыны сын
Памяці Героя Савецкага Саюза Сяргея Балгарына
Званне Героя Савецкага Саюза яфрэйтару 86-га кавалерыйскага палка Сяргею Балгарыну было прысвоена за бой ля ракі Дзітвы, які адбыўся ў ліпені 1944 года ў раёне вёскі Белагруда на Лідчыне. У тым баі Сяргей Балгарын доўгі час адзін супрацьстаяў мноству фашыстаў, якія хацелі падарваць чыгуначны мост праз Дзітву.

Прабітая каска
Напісана пад уражаннем ад музейнага экспаната – салдацкай каскі

Перажыў атакі
ворага ліхога
шлем стальны салдацкі –
каска-халхінголка.

Ад яе залежыць
воіна жыццё –
касцы, уцалеўшы,
дзякаваў за ўсё.

Ваявалі ў шлемах
з фінам і з фашыстам.
Халхінголка злева
куляю прашыта…

Нашы адступалі.
Бой кровапралітны.
Нашы хлопцы палі
ў касках у прабітых.

Паў хлапчына хвацкі,

Глянь!
У памяць аб падзеях 1941 года

Глянь: на колах на губастых
гужам змей неабстраляных
мехкалоны акупантаў
павалілі цераз Збляны.

Глянь: імчаць матацыклісты
ў чорных касках і плашчах.
Фрыц на мота як уліты.
Цэлы сажань у плячах.

Круглая бляшанка збоку.
Аўтамат наперавес.
Просіць малака па-польску
гэты страшны чалавек.

Глянь: на фоне агарода
робіць памятнае фота
афіцэр пры ўзнагародах,

Партызанская пасяўная
Самай незвычайнай партызанскай аперацыяй на тэрыторыі Лідчыны была вясенняя пасяўная кампанія 1944 года.
Да краёў акупаваных
нашы танкі коцяцца –
радуюцца партызаны,
ворагі маркоцяцца.

Пачынаем пасяўную:
вызваленне блізіцца.
У палях шчыруем, днюем –
і палям не лысіцца.

Пуставаць зямлі нядоўга.
Коней людзям выдзелім.
Добра ўзброеным натоўпам
зерне ў фрыцаў выдзерам.

Шаноўны цыган Вайдаловіч
Памяці цыганоў-ахвяр фашызму
Стары цыган-гарманіст Вайдаловіч быў расстраляны фашыстамі ў 1942 годзе ў ліку многіх іншых вязняў Лідскага гета за тое, што адмовіўся іграць для нямецкіх салдат.
Жыў у Малэйкаўшчызне табар.
Там весяліліся няслаба.

Распальвалі агонь увечар,
цыганкі гатавалі ежу,
і галаву цыган не вешаў,
і весялосць не мела межаў.

Спявалі, танчылі, гулялі.

Франтавыя ластаўкі

З этыкетак тоненькіх,
для пісання годненькіх,
для бацькоў, для Насценькі –
пісьмы-трохвугольнікі,
франтавыя ластаўкі.

Цяжкасці з папераю,
цяжкасці з канвертамі,
ды салдаты ўмелыя,
як абгортку белую
прыстасоўваць, ведалі.

Пішуць на газетачках,
на мяшках з паперачкі
для любімых дзетачак,
для каханай Светачкі,
для каханай Верачкі.

“Прывітанне, родныя!..
Мы тут не галодныя –

Партызанскія прыпеўкі

Навядуць на фрыцаў жаху:
з ворагам не мірацца –
робяць з бомбаў узрыўчатку
коннаўскія іскраўцы.

Партызан падполлю сябар,
вораг акупацыі –
на яго адкрыта зяпа
“найвышэйшай нацыі”.

У кулак-атрад зліваюць
партызанаў-волатаў.
Партызаны падрываюць
эшалоны ворагаў.

Партызан падполлю сябар,
вораг акупацыі –
па руках дае няслаба
“найвышэйшай нацыі”.

Мсцівец, прагі помсты поўны,

Змаганне са змеем
Да 75-годдзя Перамогі ў Вялікай Айчыннай вайне

Фашызм – бы змей грымучы,
гад з шыяю вала.
Ён тысячы замучыў.
Змагацца смерць звала.

“Паўстаньце на змаганне
ў братэрстве, у адзінстве!
Старанні, намаганні
да справы прыкладзіце!”

Змагаючыся, важна
адвагу паказаць –
і дзейнічаў адважна
падпольшчык, партызан.

Штык партызана востры
прынёс фашызму боль.
У горадзе, у вёсцы

Ліпеньскія прыпеўкі
У памяць аб падзеях 1944 года

Бравай арміяй-скалою
край наш вызваляецца –
многа акупанцкай зброі
ля ракі валяецца.
***
Акупанты – гразь. Атака –
грозная мачаліца…
Вызваліцелі на танку
ў вёсачку прымчаліся.
***
Да цябе, фашыст-бамбіза,
неба не прыязнае:
часці ворага бамбіла
наша авіяцыя.
***
Павалілі цераз Збляны
фрыцы недабітыя.
Іх патроны расстраляны,
галасы прапітыя.
***

Пара ісці ў падпольшчыкі!
У памяць аб падзеях 1941 года

Рабочыя, настаўнікі
і гаспадыні хатнія!
Генадзіі і Танечкі,
для барацьбы прыдатныя!

У групы аб’яднайцеся!
У барацьбу ўключыцеся!
Для ўдару і для націску
ў кулак адзін злучыцеся!

Боепрыпасы, зброю
збірайце і хавайце!
Магілішчу сырую
агрэсару капайце!

З фашысцкімі бацыламі
змагайцеся вы годненька!
Нашкодзьце ўсімі сіламі

Выбух
Аповед падпольшчыка Роберта Сасноўскага
Адной з найбуйнейшых дыверсій лідскіх падпольшчыкаў на акупаванай фашыстамі тэрыторыі стаў падрыў Лідскай электрастанцыі ў ноч з 14 на 15 сакавіка 1943 года.
Я памочнік качагара
на электрастанцыі.
З думкай – шкодзіць нечакана
злым захопнікам-шакалам –
не магу расстацца я.

Падарваць к чарцям сабачым
думаю і змыцца я.
Здагадаецца апальшчык

Бой за Ліду
У памяць аб вызваленні Ліды ад фашыстаў 8 ліпеня 1944 года

Накіроўваецца корпус
Аслікоўскага да Ліды,
і няма ў ім недахопу
ў конях, моцна ў корпус злітых.

Злосна вока акупанта
ў далеч узіраецца…
На вузлах дарог упарта
фрыц супраціўляецца.

Шлях абходны пралягае
па дрыгве і па лясах.
Лес які, дрыгва якая
затрымаюць малайца?!

Шлях адолены даўжэнькі.
Ззаду вёскі, мурагі.

Захопніцкі абоз
У памяць аб падзеях 1941 года

Захопніку патрэбна
краіна-каравай.
Да лап не прыбярэ наш
непераможны край!..

Купаючыся ў леце,
пужаючы стракоз,
праз Панямонцы едзе
захопніцкі абоз.

Павозкі акупантаў
на гумавым на ходзе,
на колах на губастых
праз Панямонцы коцяць.

У кожную запрэглі
бясхвостых коней двух –
і коціць, бы ўгарэлы,
фашыст на поўны дух.

Бясхвостыя кабылы –

Арлінае племя
Памяці воінаў-чыгуначнікаў, удзельнікаў Вялікай Айчыннай вайны, у гонар якіх у Лідзе восенню 2008 года быў устаноўлены памятны знак-паравоз
На фронт з завода і раллі
пайшлі, “Бывай!” прамовіўшы.
Чыгуначнікі перайшлі
ў ваеннае становішча.

Чыгуначнік у Армію
Чырвоную залічаны –
яму заданні ўдарныя
да баявых набліжаны.

Фашыст, драпежны, бы шчупак,
ім не навее боязь –

Фашысцкі бункер
У гады фашысцкай акупацыі ў многіх акупаваных вёсках Беларусі меліся нямецкія бункеры, якія нагадвалі аб “новым парадку” акупантаў і наводзілі страх на мясцовае насельніцтва. Быў такі бункер і ў вёсцы Агароднікі Лідскага раёна.
Стаў з позіркам халодненькім
фашызм на поўны рост…
У вёсцы Агароднікі
нямецкі бункер ёсць.

Узгоркам узвышаецца
пакрыты дзёрнам дах.

Газета-штык
Да 75-годдзя “Лідскай газеты”
У 1943-1944 гг., да самага вызвалення Ліды ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў, газета “Уперад” (папярэдніца “Лідскай газеты”) выдавалася падпольна. Друкаванае слова таксама сыграла сваю ролю ў барацьбе з ворагам.

Нас прапагандай, фрыцы, не паганьце!
Фрыц, не мялі падобна ветраку!
Насуперак фашысцкай прапагандзе,
“Уперад” робяць Коган і Драгун.

Партызанская газета
Да 80-годдзя “Лідскай газеты”
У 1943-1944 гг., да самага вызвалення Ліды ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў, газета “Уперад” (папярэдніца “Лідскай газеты”) выдавалася падпольна. Друкаванае слова таксама сыграла сваю ролю ў барацьбе з ворагам і набліжэнні Перамогі.
Там, дзе кормяцца-жыруюць
вепручыхі з вепрукамі,
Коган і Драгун шчыруюць
у пушчанскай у друкарні.

Пляма ганьбы
Памяці каля 200 яўрэяў і цыганоў, расстраляных фашыстамі ў жніўні 1943 года ў раёне сённяшняй вуліцы Рыбіноўскага ў Лідзе.
Крок немец паскарае.
Задзёрта галава.
Бароўка. Лесу ўскраек.
Пажухлая трава.

Вялізарная яма
ды жоўценькі пясок.
На немцы – ганьба-пляма.
Нажышчы – кілбасой.

А цвёрды лоб ягоны –
бы камень, бы арэх.
Цыган, яўрэяў гоніць.
Каманды, лямант, брэх.

Парваныя радаводы
Памяці беліцкіх яўрэяў-ахвяр фашызму
Да Вялікай Айчыннай вайны трэцюю частку насельніцтва мястэчка Беліца Лідскага павета – каля 700 чалавек – складалі яўрэі. У ліпені 1944 года, пасля вызвалення Лідчыны, з зямлянак у Беліцу вярнулася каля 60 яўрэяў – менш чым 10 % ад даваеннага яўрэйскага насельніцтва. Большасць з іх пазней з’ехала за мяжу.
I

Трэць белічан складалі

Інжынер Іяхім

Рэжым фашысцкі пакрываў
карычневай смугою Ліду.
Піўным заводам кіраваў
Іяхім, інжынер з Берліна.

Яўрэі многія пры ім
знайшлі работу на заводзе.
Ды ў ботах колеру крыві
тэрор-фашыст па Лідзе ходзіць.

Ля завадскіх варот тэрор
і ботам грукае ў вароты.
Ды не пусціў Іяхім морд
і гутарка была кароткай.

З завода кінулі на фронт
яго, заступніка яўрэяў.
У Ханвега* ва ўхмылцы рот:

“Донарскі матэрыял”
Памяці малалетніх ахвяр фашызму прысвячаецца

Пыл узнялі санмашыны колы.
Гул матора цішыню ўзрываў.
А ў будынку Споркаўшчынскай школы
дзеці – “донарскі матэрыял”.

Афіцэры-медыкі з машыны
выйшлі – і выстройваюць дзяцей.
Позірк іх драпежніцка-птушыны
ўважліва “матэрыял” глядзеў.

Адабралі некалькіх. Павезлі.
Фрыцам раненым патрэбна кроў.
Хто застаўся – мокры нос павесіў,

Хмары ліхалецця
Памяці расстраляных фашыстамі 23 ліпеня 1941 года 42 яўрэяў з вёскі Сялец Лідскага раёна
Раніцой прыехалі ў Сялец
дзве машыны, крытыя брызентам, –
і сягоння ў хатах не сядзець –
у зямлі ляжаць яўрэйскім сем’ям.

Вылезлі эсэсаўцы з машын,
чэрапы ў эсэсаўцаў на форме –
і таму дзяцей, жанчын, мужчын
добрае не ўсцешыла надвор’е.

З перапуду стала пазяхаць
дзіцяня, на боязь не скупое.

Міска грэчкі і кубак кісялю
Да 75-годдзя Перамогі ў Вялікай Айчыннай вайне
У першыя месяцы сваёй дзейнасці Лідскі камбінат харчовых канцэнтратаў пастаўляў кашы для патрэб часцей 3-га Беларускага фронту. Захаваліся ўспаміны былой работніцы прадпрыемства Соф’і Фёдараўны Купчанка аб тым, як у адным з цэхаў камбіната сустракалі Новы 1945 год.
За вокнамі зіма лютуе.
Па добрым леце паўздыхаўшы,

Немец адступае
Да 75-годдзя вызвалення Лідчыны
Значная частка немцаў, якія ў ліпені 1944 года адступалі, пакінуўшы Ліду, знайшла сваю магілу ў дакудаўскім балоце.
Пакідае немец Ліду,
спехам адступае.
Па дарозе ім праліта
слёзанька скупая.

І ва ўцёку час, цяжкога
для яго маральна,
рухаецца па вясковай
вулачцы цэнтральнай.

Фрыц па вулачцы даўжэзнай
брукаванай крочыць –

Немец адступае
Да 75-годдзя вызвалення Лідчыны
Значная частка немцаў, якія ў ліпені 1944 года адступалі, пакінуўшы Ліду, знайшла сваю магілу ў дакудаўскім балоце.
Пакідае немец Ліду,
спехам адступае.
Па дарозе ім праліта
слёзанька скупая.

І ва ўцёку час, цяжкога
для яго маральна,
рухаецца па вясковай
вулачцы цэнтральнай.

Фрыц па вулачцы даўжэзнай
брукаванай крочыць –

Мост праз Нёман
Ля шашы Ліда – Бярозаўка, за мастом праз Нёман, стаіць помнік у выглядзе жанчыны-маці з забітым юнаком на руках. Ён пастаўлены ў памяць аб расстраляных у 1941 годзе фашыстамі палонных чырвонаармейцах, якія будавалі мост.
Халодныя хвалі кацілі
вятры пад гучанне грымот.
Даўно ў Агародніках ціхіх
праз Нёман пракладзены мост.

Фашысты на ўсход павалілі.
Каб ворага стрымліваць моц,

Цягнік Беласток-Ленінград
Памяці першых ахвяр Вялікай Айчыннай вайны ў Лідзе

Цягнік Беласток-Ленінград
крануўся са станцыі Ліда.
(Згаданы маршрут праклінаць
ускорасці прыйдзе хвіліна.)

Ужо пачынае чапаць
акенцы святла пазалота.
За беллю фіраначак спяць –
ды будзяць людзей… самалёты.

Гудзіць самалёт: “Насалю-у-у-у –
і запалымнееце аж вы!”
Роў зверху – удар на зямлю
абрушваецца вельмі страшны.