Бой пад вечар скончыўся,
А мы ўсё
Пра атаку,
Хоць былі ўжо «тыл».
I ніхто яшчэ з нас не памыўся,
I ніхто яшчэ з нас не астыў.
I ляжаць сябры ў магіле братняй —
У каманды пахавальнай многа спраў.
Не спяшыў камбат пісаць аб стратах,
Аб сваіх салдатах гараваў.
Кроіў хлеб мой друг рукою чорнай,
З гімнасцёркі не абмыўшы кроў.
Выпівалі па чатыры нормы —
Нашы
I загінуўшых сяброў.
Зялёны Мінск, стары твой сад пасекла
Вайна, але ў адным двары сустрэў
Я выхадцаў з распаленага пекла —
Старыя купы даваенных дрэў.
Яны жывуць, і шалясцяць, і свецяць,
Іх цёмная кара ўсмактала горкі дым.
I хочуць расказаць яны пра нешта дзецям,
Але не зразумець іх боль малым.
Іду штодня пад вадаспады лісця
Птушыную паслухаць талаку;
Ды абыходжу дрэва, што калісьці
А пабываць там даўно я мару.
Праехаць ціха, прайсціся пеша,
Дзе жыў Твардоўскі, дзе жыў Гагарын,
Дзе сам хадзіў я у сорак першым.
Усё змянілася — я гэта знаю —
Паміж барамі Смаленшчыны мілай.
I ўсё ж я кожны куток пазнаю
Па незабыўных старых магілах.
Што даты? Гэта толькі вехі
Гісторыі.
А для салдат,
Чые навек закрыты вейкі,
Няма ўжо дат, ніякіх дат.
За рысай той — маўкліва, пуста,
I на дарогах крыжавых
Узводзім помнікі і бюсты
Мы не для іх, а для жывых.
I для дзяцей, каб не зблудзілі
У гушчары нікчэмных дат.
Каб памяць песні нарадзіла
Аб неўміручасці салдат.
Расказ салдата
Не частуйце мяне кавунамі:
Разлюбіў іх навек на вайне...
Немцы пёрлі на танках за намі,
Лупцавалі па мокрай спіне.
Мы тады абарону трымалі
Пад Херсонам на душнай бахчы.
Да апошніх гранат ваявалі,
Не было нам каму памагчы.
Мы з салдацкай адвагай суровай
Паміралі,
Ачуньвалі зноў.
Прыхіналі свае галовы
Да халодных тугіх кавуноў.
I бясконцае пекла...
А потым
Дзяўчаты мыюць танк
Ля Дома афіцэраў.
Стаіць герой атак
На пастаменце шэрым.
Даўно закончан бой,
I танк астыў ад злосці,
Стаў славай гарадской
I часткай прыгажосці.
Дзяўчаты мыюць танк,
Смяюцца без прычыны,
Смяюцца проста так,
Бо сонца за плячыма,
Бо ўжо ў садах балююць
Шпакі,
Бо дзень іскрысты,
Бо танк фатаграфуюць
Замежныя турысты...
А збоку на дзяўчат
Паўтараецца вечна,
А гучыць не завучана
Кожнай новай вясной
Кукаванне зязюльчына.
Маладым лічыць годы,
Непаседам — прыгоды,
Нам, салдатам старым, —
Баявыя паходы
I магілы, магілы...
Ля кожнае вёскі —
Нашы аднапалчане,
Аднафамільцы і цёзкі.
Як вясною зязюлі
У Беларусі маёй закукуюць,
У Сібіры, на Волзе
Па мёртвых сынах засумуюць.
Не патрэбна забітым
Ні славы, ні вечнасці.
Не са свету, дык пэўна з паўсвету —
I з Архангельска і з Чыты —
У армейскую нашу газету
Прысылалі дзяўчаты лісты.
Лізы, Галі, Ірыны, Валі
(Колькі позіркаў агнявых!)
Не прасілі — патрабавалі
Пазнаёміць з героямі іх.
Па рэдактарскаму загаду
Сто дзявочых лістоў забірай
I пад гул шалёных снарадаў
Дастаўляй на пярэдні край.
Чорным снегам сляпіла вочы,
Калі поўз я праз дым і агонь,
На ўсе лады паэмы і быліны
Пяюць: хвала, хвала табе, баец!
А ён у нейкім дорфе за Берлінам
З палёгкай уздыхнуў — вайне канец.
I толькі той адчуе ў сэрцы слодыч
Ад гэтых слоў, ад гэтай цішыні,
Хто столькі год, як ён, ішоў паходам
Праз дзікія смяротныя агні.
Закончаны салдацкія турботы.
Нібы на штык, павесіць на кіёк
Заслужаную пару добрых ботаў
I франтавы апошні свой паёк.
Сівая жанчына стаіць ля крыніцы,
Над ёю плывуць сакавіцкія хмары.
I глянуць жанчына ў крыніцу баіцца,
Баіцца пазнаць нечаканую старасць.
З вялікай вайны гаспадар яе прыйдзе
З тугою па хаце, па жончынай ласцы.
I зморшчыны могуць салдата пакрыўдзіць
Кахаюць да старасці толькі у казцы.
I можа, яе не пазнае сівую,
Абкрадзеным некім сябе ён палічыць.
Ды стукнула сэрца салдаткі: «Жыву я,
Географы!
Кіньце старыя падручнікі
На сметнік ці ў печ.
Вы нямала наблыталі.
Усё перайначана і перакручана
У вашай навуцы вялікімі бітвамі.
Крытычна пара навуковую спадчыну
Усю перагледзець.
Памылкі засведчу я.
Вайна нанялася ў мяне за выкладчыцу,
I стаў на вайне я выдатным даследчыкам.
Не раз па-пластунску па нівах мы поўзалі,
Палескі напрамак!
Я ведаў цябе не па картах.
Я ведаў твой воблік і пах,
Твае пачастункі і жарты.
Тут кожная цаля зямлі мяне запрашала: «Любуйся,
Як плешча шчупак у аеры,
Як мерыць тарфянішча бусел».
Палескі напрамак!
Сюды па легенды і казкі
Калісьці хадзіў я па кладках між багнішчаў
Старшына, налівай нам стопкі,
Норму поўную выдавай!
Вып’ем мы за валдайскія сопкі,
За балотны прыільменскі край.
Вып’ем мы за лясы густыя,
За прастрэленыя бліндажы,
За пасылкі тылавыя —
Златаусцінскія нажы.
Вып’ем мы за сваіх генералаў,
За ласкавых сясцёр франтавых,
За дзявочыя пісьмы з Урала,
За забітых сяброў і жывых.
Нам за многае піць бы і піць бы,
Не, гэта не апошняя аповесць,
I летапіс яшчэ не скончан мой.
Над рыжым лугам, над ракою Полісць
Тры дні хрыпіць цяжкі і душны бой.
Мы чуем голас твой, Старая Руса.
Ідзём мы да цябе, Старая Руса.
Няма нам сну: ў нямецкіх ты руках.
Ў адной шарэнзе рускі з беларусам
I побач з украінцамі казах.
Тут кожны хоча уварвацца першым,
Нібы свой дом у гэтым гарадку,
Яшчэ рана, хлопцы, атрасаць
На паперу горкія ўспаміны...
Халадзее чорная раса
На нямецкіх мінах.
Слых ад кананады агрубеў,
Сонца задыхаецца ад дыму.
Калі возьмем гэты мы рубеж, —
Маткі нас абдымуць.
А калі надзеліць куляй лёс, —
Смерць сустрэнем чэсна, як мужчыны.
Вецер знойдзе нашы вочы паміж рос
I закрые шчыльна.
Змоўкне бой.
Нас знойдуць пад вярбой,
Адплывае на захад гарматны гром,
Чорны снег і забітых белыя твары,
I пражэктар далёкі светлым багром
Б’е маўкліва ў чырвоную хмару пажару.
Мне б дабегчы і гэты пажар пагасіць,
Толькі рана баліць і замала сіл.
За плячыма — тысячы спаленых сёл
I дзесяткі разбураных гарадоў.
I я ведаю — гэта яшчэ не ўсё,
Гэта толькі пачатак трывожных гадоў.
Вы мне скажаце: будзе ізноўку бэз
У мяне не забілі нікога — ні маці, ні жонкі,
ні брата.
Я не плакаў бяссоннаю ноччу ад горкае страты.
Ад чаго ж тады сэрца так хоча,
так прагне расплаты?
Мне на гэта адкажуць далёкі наднёманскі поплаў,
Плач дзяўчыны ба
Малацілі гарматы,
Малацілі цяжкімі цапамі.
I раўлі камяніцы,
I крышыліся косці мастоў.
Горад быў ці не быў?
Адкажы, не катуй мяне, памяць!
Ці снарад і цябе, нібы шкло на панелі, растоўк?
Вось і горкі ўмалот — гурбы бітае цэглы,
I ўсе людзі навекі пад душнаю цэглай палеглі.
I, здаецца, няма ўжо нікога, нікога на свеце.
То не я пазіраю —
Гэта трызніць атручаны вецер;
Калі застанецца апошняя куля ў маім парабелуме
I ворагі крыкнуць:
«Здавайся, адрэзалі ўсе мы шляхі!» —
Я сцісну мацней рукаятку рукой агрубелаю
I ўспомню, як клёны дрыжаць ад рыданняў глухіх.
I буду я думаць у тую хвіліну смяротную
Не пра вузкія сцежкі, якімі ільга уцячы,
А пра тое, што недзе пад Брэстам
Не знаю, хто ты — баявы уралец
Ці дужы, каранасты сібірак.
Падправіўшы спраўней паходны ранец,
Прайшоў ты першым па маіх барах.
Ты першы кроплі горкіх слёз сірочых
Сваёй рукой з дзіцячых твараў сцёр.
Ты першы паглядзеў прыветна ў вочы
Бацькоў маіх любімых і сясцёр.
Ты ў бой ішоў з пагардаю да смерці,
Каб ратаваць мой край.
Ты парадніў
Сябе навекі з беларускім сэрцам,
Грозных танкаў сталёвыя жэрлы
Прапаролі шкляны небасхіл.
I вада яшчэ дробна дрыжэла,
I зямля ляжала без сіл.
Запяклася на ўскрайках варонак,
Як на вуснах, чорная кроў.
А на захадзе ў дыме чырвоным
Бой жалезным голасам роў.
Той часінаю з пушчы сіняй
Сцежкі родныя прывялі
Маладую жанчыну з сынам
На гарачы кавалак зямлі.
У знямозе на камень села,
Попел босыя ногі пёк,
Напілася зязюля сцюдзёнай расы
I хацела ляцець да сябе у лясы,
Толькі я папрасіў: «Не ляці, пачакай,
Сумна мне, закувай».
«Што ж, не цяжка мне, хлопча, табе зваражыць,
Хочаш — праўду скажу, колькі будзеш ты жыць.
Загадай».
«Ну, пра гэта я ведаю сам:
Пакуль сэрца ад гневу святога гарыць,
Пакуль куля у дуле нагана ляжыць —
Буду жыць».
«Запытайся тады пра нявесту сваю —
Будуць вечна сады расцвітаць,
Белагрудыя ластаўкі лётаць
I дзявочыя ногі таптаць
Залатую лотаць.
Але гэткай вясны і снам
Не прыдумаць ніколі болей, —
Напаіла сягоння вясна
Успаміны болем.
Росы падаюць з ціхіх траў
На мае армейскія боты.
Растрывожыў, усхваляваў
Дрэў і кветак ласкавы дотык.
Думаў — толькі кроў і вайна,
Толькі жорсткія словы і думы.
Адгукнулася раптам яна,
Ты ўсхопішся ранкам, нікім не разбуджаны,
I з сэрцам трывожным падыдзеш да радыё.
Чакаеш. Так, пэўна, чакае асуджаны,
Каб прыгавор апраўданнем парадаваў.
Сябе суцяшаеш зацяжкай махорачнай,
I выраз вачэй тваіх шчэ не акрэслены...
На поўдні ад сонца і выбухаў горача,
Над славай казацкай сякера занесена.
Крывёю заліта трава прыдарожная,
Пшаніца патоптана, дым над сялібамі.
Можна боль заглушыць і суцішыць вялікае гора,
Можна жыць у разлуцы,
далёка ад родных прастораў,
Аднаго не забыць, аднаго у душы не закрэсліць —
Гэта нашу нянавісць, якую праз бой мы пранеслі.
Тут спалучана ўсё: ярасць грому і гнеў бліскавіцы,
I найлепшыя мары, і сны, і празрыстасць крыніцы.
Ты, нян
Пазносіў я многа ламачча,
Вячэрні касцёр хоць куды!
Сусед мой, як рыцар з Ламанчы,
Наіўны, высокі, худы.
Агонь разгараецца буйна,
Забудзем трывогу і боль.
Частуйцеся печанай бульбай,
Вось добрая шэрая соль.
Ноч іскры маўкліва глытае,
А мы то маўчым,
То услых
Гаруем, што моладзь не тая,
Што шмат гультаёў маладых;
Што зніклі руплівасць, стараннасць
I гордасць за працу сваю.
Да болю можа кожны прыцярпецца
I да няшчасця, толькі не яны,
Што страцілі дзяцей...
Гарыць для іх цяпельца
На тым далёкім беразе вайны.
Ці зойдзе сонца, ці на дзень займецца,
Адны сярод вялікай цішыні
Старыя маці ў печах старасвецкіх
Штодзённа паляць вечныя агні.
У печах, быццам небасхіл, паўкруглых
Зара ўсё разгараецца ярчэй.
А за акном — свет цёмны і аглухлы,
Я столькі бачыў агню,
Я столькі бачыў пажараў,
Што часам пра цішыню
Неяк збянтэжана мару.
Не пра цыбульны загон,
Не пра вішнёвы засценак —
Пра невялікі агонь
I пра вячэрнія цені.
Двое ці трое сяброў,
Шчырасць павольнай размовы,
Вецер з лугоў і бароў,
Сіні дымок сасновы,
Сала скрылёк на ражне,
Рэчка плюскоча пад крушняй.
I дамаўляемся дружна
Не гаварыць аб вайне,
Каралеўскімі замкамі
Ганарацца,
Саборамі.
Мы — зямлёй партызанскаю,
Перамогай над ворагам.
Нехта хваліцца рознымі
Трыумфальнымі аркамі.
Мы — аршанскімі соснамі,
Магілёўскімі хмаркамі.
Хай наўкол электроніка
I машын табуны, —
Плача тоненькі, тоненькі
У сэрцы голас вайны.
Жыта шчодрае косім,
Славім шчасця гады,
А гасцей усё возім
У Хатынь, у Хатынь.
На зямлі нашай светлай
Краіна мая, радасць мая,
Песня мая маладая!
Па нівах тваіх, па тваіх гаях
Сынава сэрца рыдае.
Ты часта прыходзіш ка мне, як сон.
Хмараю праплываеш,
Птушкай садзішся на ціхі клён,
Звонкім дажджом ападаеш.
Тады ўспамінаецца ўсё да драбніц,
Што звязана з родным краем, —
Як жыта шуміць, як агонь зарніц
На дне азёр дагарае.
Як летам спякотным за днямі дні
Навекі слава тым, што ў полі ратным
Загінулі за родныя палі,
За наш народ, за лёс народаў братніх,
За дзень наступны усяе зямлі.
Бяссмертныя іх помнікі кранеш ты –
І цеплыню адчуеш пад рукой:
Іх высеклі не з камня, не з граніту, –
Людской любві, з удзячнасці людской.
Меднастволы, як вылiты, высiцца бор,
Зацвiтае на ўзлессi блакiтны чабор,
Заглядзелася сонца ў люстра азёр, –
Гэта ты, мая Беларусь!
Сiнi ранак.
А калісьці і я прачынаўся у бацькавай хаце.
Чэрвень. Раніца. Росы і цішыня.
На гародзе спявае паціху маці
Пра маладога жаўнера, пра гнядога каня.
А над вокнамі мята п'е сонца гарачае,
I глядзяць мне у вочы красой нерастрачанай
Сінія касачы.
Маладосць з краю у край мяне весела кідала,
Колькі кветак дзівосных пабачыў і змяў!
Ля адных вырашаў, што бадзяцца абрыдла,
Кожны з нас прыпасае Радзімы куток,
Каб да старасці чэрпаць адтуль успаміны —
Дым над хатай, снапамі прыціснуты ток,
Матчын спеў і гароды, прапахлыя кмінам...
Гэта быў сорак першы палаючы год.
Прабіраліся мы з акружэння на ўсход.
У аршанскіх лясах на адной з дарог
Я пазнаў сярод верасу след маіх ног.
I паклікала родная хата мяне.
Ты ляці, маё слова, праз палі і лясы,
Прывітайся з краінай маёй дарагою.
Беларусь, я — твой воін адданы і сын,
Мае думкі і сэрца заўсёды з табою.
Ты мяне гадавала, ты мяне калыхала,
Ты мне песьні, як родная маці, сьпявала,
Клапатліва зьбірала у шлях.
Як люблю я задумлівы шэлест бяроз,
Хвалі жыта, сьвятло перадранішніх рос
На тваіх аксамітных лугох!..
Злосна сказаў: «Уставай, пяхота!
Мы не на пляжы, а на вайне».
І лёг на змяіныя скруткі дроту.
І дзвесце салдацкіх запыленых ботаў
Прайшлі па яго спіне.
Не ён, а другія ішлі ў атаку,
Гранаты кідалі ў бліндажы,
Калолі фрыцаў, палілі танкі
І сцяг перамогі ўзнімалі ранкам
На заваёваным рубяжы.
А ён свае косці з іржавых калючак
Сваімі рукамі без стогну аддзёр,